Είναι πάντα άσχημο το συναίσθημα που βιώνουμε όταν χάνουμε κάτι που αγαπάμε. Ο θάνατος σημαίνει το οριστικό και αμετάκλητο τέλος μιας σχέσης που έχουμε αναπτύξει. Όσο πιο πολύ αγάπη νιώθουμε για αυτό που χάσαμε, τόσο μεγαλύτερος είναι ο πόνος που ακολουθεί. Η λύπη και το κενό που αισθανόμαστε εξαιτίας αυτής της αίσθησης απουσίας ονομάζετε «πένθος».
Αν το πένθος είναι μια δύσκολη εμπειρία για τους ενήλικες, οι οποίοι είναι πιο εξοικειωμένοι με τις αντιξοότητες της ζωής, αναλογιστείτε το βαθμό δυσκολίας που συναντά ένα παιδί όταν καλείται να κατανοήσει και να ξεπεράσει μια σημαντική απώλεια. Είναι λοιπόν σημαντικό να καταλάβουμε πόσο δύσκολο και διαφορετικό είναι να συλλάβει την έννοια του θανάτου και να διαχειριστεί τη λύπη του.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα γίνει μια περιεκτική αναφορά στη διαδικασία του πένθους για ένα παιδί. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάλογα με τις συνθήκες της απώλειας και την ηλικία του. Όπως, επίσης, ότι δεν υπάρχει μια ίδια «συνταγή» για όλα τα παιδιά. Αυτά που θα διαβάσετε είναι μόνο κάποια σημαντικά στοιχεία που έχουν υποδείξει οι μελέτες.
Κατά τη διάρκεια του πένθους τα παιδιά περνάνε από διαφορετικά συναισθηματικά στάδια μέχρι να μπορέσουν να αποδεχτούν το γεγονός και να συνεχίσουν ομαλά τη ζωή τους. Το πρώτο συναίσθημα είναι η άρνηση, το παιδί αρνείται να δεχτεί την πραγματικότητα και τη μονιμότητα της απώλειας. Συνήθως την άρνηση την ακολουθεί το συναισθηματικό μούδιασμα, μια περίοδος κατά την οποία δεν ξέρει πώς να νιώσει, δεν ξέρει πώς να εκφράσει αυτό που αισθάνεται, με αποτέλεσμα να μένει παγωμένο και φαινομενικά αδιάφορο. Το τρίτο συναίσθημα είναι ο θυμός. Όλη αυτή η εσωτερική πίεση που έχει συσσωρευτεί ξεσπάει και το παιδί θυμώνει, θυμώνει με τις συνθήκες, θυμώνει με τους γύρω του, θυμώνει με τη ζωή. Εκεί βρίσκουμε κρυμμένο και το φόβο. Το φόβο για το άγνωστο, για το μη συνηθισμένο, το φόβο για το αβέβαιο μέλλον. Το παιδί μπορεί να αρχίσει να βλέπει τον κόσμο σαν κάτι ασταθές που δε του δίνει πια την ασφάλεια να μεγαλώσει ανέμελα και αυτό είναι κάτι που αν δεν αντιμετωπιστεί θα δημιουργήσει σημαντικές δυσκολίες στη μελλοντική διαμόρφωση κοινωνικών σχέσεων και στην αυτοπεποίθηση του. Νιώθει μπερδεμένο και ανήμπορο μέσα σε όλο αυτό. Πολλές φορές παρατηρούμε δυσκολίες στον ύπνο του, αδυναμία να μείνει μόνο του στο δωμάτιο του και έντονο φόβο για το σκοτάδι. Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις το παιδί αρχίζει να έχει έντονο άγχος και φόβο εγκατάλειψης και συμπεριφέρεται με τρόπο που συμπεριφέρονται παιδιά σε αρκετά μικρότερες ηλικίες. Τείνει να αποζητάει περισσότερη προσοχή και φροντίδα. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό δεν είναι κάτι ανησυχητικό και ότι δίνοντας του την παραπάνω φροντίδα που θέλει το βοηθάμε να ξεπεράσει την ανασφάλεια που του δημιούργησε η απώλεια. Υπάρχουν πολλά παιδιά που μετά από ένα τέτοιο γεγονός εισάγουν το θάνατο στο παιχνίδι τους, με το να ξαπλώνουν και να μένουν ακίνητα και μετά να λένε χαριτολογώντας «νόμιζες ότι πέθανα, ε;». Άλλες φορές πιστεύουν ότι ακούν οι βλέπουν το χαμένο πρόσωπο, ότι τα συμβουλεύει ή ότι τα παρακολουθεί ενώ παίζουν. Όλα αυτά θεωρούνται συνηθισμένα και φυσικά επακόλουθα της διαδικασίας του πένθους και της εσωτερικής διεργασίας των συναισθημάτων της απώλειας. Τα παραπάνω συναισθήματα όπως και οι συμπεριφορές που τα ακολουθούν μπορεί να διαρκέσουν έως και έξη μήνες μετά το γεγονός. Αφού το παιδί πενθήσει για την απώλεια, θα έρθει η στιγμή που θα πει το τελικό αντίο. Το τελικό αντίο δε σημαίνει ότι ξεχνάει αυτόν που έφυγε και ότι δε θα νιώσει ποτέ ξανά ένα αίσθημα θλίψης, αλλά ότι κατά κύριο λόγο θα θυμάται και θα κρατάει τις όμορφες αναμνήσεις. Αν δούμε ότι το παιδί έχει πολύ σημαντικές δυσκολίες για μεγαλύτερο διάστημα είναι θεμιτό να συμβουλευτούμε έναν ειδικό.
Ακολουθούν κάποιες πρακτικές συμβουλές για τους γονείς, έτσι ώστε να μπορέσουν να βοηθήσουν το παιδί να διαχειριστεί το πένθος και να βγει πιο δυνατό και υγιές. Δεν είναι ανάγκη να γίνουν όλα και δε χρειάζεται να γίνουν ταυτόχρονα, μην ξεχνάτε ότι υπάρχει ο χρόνος και ο χώρος για το κάθε τι.
· Εξηγείστε στο παιδί τι σημαίνει θάνατος.
· Για πολλά παιδιά η ιδέα του παράδεισου και του ουρανού είναι πολύ καθησυχαστική. Φράσεις όπως «θα είναι στον Παράδεισο και θα μας στέλνει την αγάπη του από εκεί» είναι πολύ βοηθητικές.
· Μιλήστε στο παιδί για την απώλεια και μοιραστείτε μαζί του τα γεγονότα με τρόπο που να μπορεί να τα καταλάβει.
· Αφήστε το να συμμετάσχει σε όποια διαδικασία επιθυμεί όπως κηδεία, μνημόσυνο, συλλογή αντικειμένων για όσο θελήσει.
· Λύστε του τις απορίες με υπομονή και σαφήνεια όσες φορές και αν σας ρωτήσει.
· Ρωτήστε το για τα συναισθήματα του και για το πώς αντιλαμβάνεται το θάνατο
· Μοιραστείτε και τα δικά σας συναισθήματα. Έτσι το βοηθάτε όχι μόνο να μη νοιώθει μόνο του αλλά και να μπορέσει να εξωτερικεύσει και τις δικές του σκέψεις και συναισθήματα.
· Προσπαθήστε να είστε μαζί του και να το φροντίσετε με αγάπη.
· Πείτε του ότι αυτά που σκέφτεται και αισθάνεται είναι φυσιολογικά και δε θα πρέπει να τα κρύβει.
· Προσπαθήστε να μη γίνουν επιπλέον δραστικές αλλαγές στην καθημερινότητα του. Μετακομίσεις, έντονες αλλαγές στις συνήθειες και στο πρόγραμμα του είναι πιθανό να καθυστερήσουν την επούλωση.
· Βοηθήστε το να κρατήσει ζωντανή την ανάμνηση αυτού που χάθηκε, είτε με το να κοιτάζετε μαζί χαρούμενα βίντεο και φωτογραφίες ή να διατηρήσετε κάποιες ευχάριστες συνήθειες.
· Μην ξεχνάτε ότι είναι παιδιά και ακόμα χρειάζονται καθοδήγηση και οριοθέτηση, μπορείτε να είστε πιο ελαστικοί χωρίς όμως να τα κακομάθαιτε.
Το αίσθημα της απώλειας και η διαδικασία του πένθους είναι πολύ δύσκολα για ένα παιδί. Υπάρχουν διαφορές στη διαδικασία του πένθους του κάθε παιδιού, οι οποίες έχουν να κάνουν με το πόσο κοντινό ήταν το πρόσωπο που χάθηκε, με τον τρόπο που χάθηκε, με τον τρόπο που έγινε η ανακοίνωση και με την ηλικία του παιδιού. Οι μελέτες έχουν υποδείξει κάποια σημεία πένθους που τείνουν να είναι κοινά σε πολλές περιπτώσεις όπως επίσης και κάποιες πρακτικές που έχουν προβεί βοηθητικές στην διαχείριση του παιδικού πένθους. Το πιο σημαντικό είναι να δείχνουμε στο παιδί ότι θα υπάρχει πάντα κάποιος που θα το αγαπάει και θα το φροντίζει.