«Οι μικρές, σχεδόν ανεπαίσθητες, εντυπώσεις κατά την τρυφερή βρεφική ηλικία, έχουν πολύ σημαντικές και μεγάλης διάρκειας συνέπειες: και είναι εκεί σαν τις κρήνες μερικών ποταμών, όπου μια απαλή τοποθέτηση του χεριού τρέπει το εύκαμπτο νερό σε κανάλια, τα οποία τα αναγκάζουν να πάρουν σχετικά αντίθετες πορείες. Και με αυτή τη μικρή καθοδήγηση που τους δίνεται στην αρχή, στην κρίνη, αποκτούν διαφορετικές τάσεις και φτάνουν σε πολύ απομακρισμένα μέρη. Φαντάζομαι ότι και τα μυαλά των παιδιών στρέφονται εύκολα προς τη μια ή την άλλη πλευρά όπως κάνει το νερό.»
Μάντελμπάουμ, 1971
Μέχρι να αναπτυχθεί ο λόγος στα παιδιά είναι δύσκολο να καταλάβουμε τις ανάγκες τους και να αντιμετωπίσουμε τα ξεσπάσματα τους, καθώς δεν μπορούν να μας εκφράσουν αυτό που θέλουν. Είναι πολύ ενδιαφέρων να μελετήσουμε πως εξελίσσεται η διανοητική ικανότητα των μικρών παιδιών έτσι ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο τους και τις ανάγκες τους.
Το νεογέννητο μωρό βγαίνοντας από την κοιλιά της μητέρας του αντικρίζει έναν κόσμο γεμάτο ερεθίσματα. Το ένστικτο για επιβίωση οδηγεί το βρέφος στο να θέλει πρωταρχικά να καλύψει τις βιολογικές του ανάγκες και κατά δεύτερων να απορροφήσει τις πληροφορίες από το περιβάλλον. Το νέο μωρό δεν κατέχει πολλές από τις ιδιότητες των ενηλίκων καθώς δεν μπορεί να μιλήσει, δεν έχει προθέσεις, δεν καταλαβαίνει τη διαφορά μεταξύ σωστού και λάθους, δεν χρησιμοποιεί συμβολισμό, προσχεδιασμό, ενοχές, ενσυναίσθηση και αυτο-επίγνωση. Οι αισθήσεις του όμως είναι παρούσες, η όραση, η ακοή, η όσφρηση, το άγγιγμα και η ευαισθησία στον πόνο, αν και όχι στο μέγιστο έχουν ήδη μπει σε λειτουργιά. Μέσα από τις αισθήσεις το παιδί αρχίζει να δέχεται πληροφορίες και να ανακαλύπτει τον κόσμο
Η εξέλιξη της γνώσης
Από τις πρώτες κιόλας μέρες, οι πληροφορίες που λαμβάνουν τα μωρά διαμέσων των αισθήσεων αρχίζουν να δημιουργούν νοητικές αναπαραστάσεις, τις οποίες οι επιστήμονες ονομάζουν «σχήμα». Οι νοητικές αναπαραστάσεις δεν αποτελούν ακριβές αντίγραφο της πραγματικότητας παρόλο που δημιουργούνται βάση πραγματικών εμπειριών καθώς στο μυαλό το κάθε μέρος μιας εμπειρίας δεν καταγράφετε ξεχωριστά αλλά υπάρχει κατηγοριοποίηση, για παράδειγμα ακόμα και το πρόσωπο της μητέρας δεν αποτελεί κάτι μοναδικό και ξεχωριστό αλλά κατατάσσεται στην κατηγορία «ανθρώπινο πρόσωπο». Κατά συνέπεια παρόλο που το μυαλό του μωρού μπορεί να παρατηρήσει τις μικρές διαφορές, συνδέει τις διάφορες εμπειρίες που μοιάζουν μεταξύ τους και δημιουργεί σχηματικά πρωτότυπα στα οποία θα βασίσει την υπόλοιπη γνώση.. Μέχρι τους 4 μήνες το βρέφος έχει σχηματίσει αρκετές νοητικές εικόνες που εκπροσωπούν κατηγορίες πραγμάτων. Αφότου κάποιο αντικείμενο είναι παρεμφερές μιας κατηγορίας δεν θα απασχολήσει πλέον έντονα το βρέφος και κατά συνέπεια θα εστιάσει περισσότερο την προσοχή του σε αντικείμενα που του είναι ακόμα άγνωστα ή παρεκκλίνουν σημαντικά από την νοητική εικόνα που έχει σχηματίσει, για παράδειγμα αν έχει σχηματίσει μια εικόνα για την κατηγορία ανθρώπινα πρόσωπα με βάση το πρόσωπο της μητέρας, θα εστιάσει για περισσότερη ώρα την προσοχή του στην εικόνα ενός προσώπου όπου τα μάτια είναι πάνω από το κεφάλι από ένα πρόσωπο παρόμοιο με αυτά που έχει ήδη δει. Η γνώση έχει πολλαπλές χρησιμότητες. Ενισχύει την κατανόηση, παράγει συναισθήματα και επιτρέπει την προσαρμογή στο περιβάλλον.
Ο σχηματισμός της μνήμης
Στον πρώτο χρόνο ζωής τα μωρά αρχίζουν να αποκτούν αναμνήσεις και να θυμούνται το παρελθόν. Αυτό σημαίνει ότι αναγνωρίζουν το παρελθόν, μπορούν να το ανακτήσουν, όπως επίσης και να συγκρίνουν το παρελθόν με το παρών. Στους τρεις μήνες ζωής το μωρό μπορεί να αναγνωρίσει οικίες καταστάσεις που έχουν ομοιότητες με τα νοητικά σχήματα που έχει. Κατά τη διάρκεια των πρώτων πέντε μηνών το βρέφος φτιάχνει νέα σχήματα όταν έχει συχνή επαφή με το αντικείμενο ενώ όταν έχει μικρή επαφή με το αντικείμενο ή το γεγονός τείνει να το ξεχνάει εκτός αν η εμπειρία ανανεωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. Μετά τους πέντε μήνες αναγνωρίζει και μπορεί να ανακτήσει ένα νοητικό σχήμα που έχει δημιουργήσει, όπως επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι αναγνωρίζει ένα οικείο πρόσωπο όταν το δει από αρκετά κοντά. Σε λιγότερο από ένα χρόνο ζωής τα μωρά μπορούν από απλά να αναγνωρίζουν ένα οικείο αντικείμενο, να ανακαλούν και να ενώνουν διαφορετικές ιδέες και μνήμες από το πρόσφατο παρελθόν. Μεταξύ οκτώ και δώδεκα μηνών μπορούν να καταλάβουν τη συνοχή μιας πράξης και μπορούν να βρουν ένα αντικείμενο όταν κάποιος το κρύβει μπροστά τους.
Η εξέλιξη των συναισθημάτων
Όσο εξελίσσεται η μνήμη και η κατανόηση των ερεθισμάτων από το περιβάλλον παράλληλα εξελίσσονται και τα συναισθήματα του βρέφους. Όταν μπορεί να κατανοήσει μια κατάσταση και να την αφομοιώσει με την ήδη υπάρχουσα γνώση του έτσι ώστε να μπορεί να κάνει τη σύνδεση ερεθίσματος και αποτελέσματος το βρέφος παραμένει ήρεμο. Όταν όμως αδυνατεί να αφομοιώσει το δεδομένο γεγονός, φαίνεται να νιώθει αβεβαιότητα καθώς δεν ξέρει πως να διαχειριστεί αυτό που του συμβαίνει και πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι από αυτό προκαλείτε συναίσθημα φόβου και άγχους. Τέτοια παραδείγματα παρατηρούνται ακόμα και στους τρεις πρώτους μήνες ζωής. Η έκφραση του προσώπου που να συνοδεύει κάποιο δεδομένο συναίσθημα ξεκινάει δειλά στους τρεις μήνες ζωής όπου το παιδί χαμογελάει σε ένα άλλο πρόσωπο. Πιο πολύπλοκες εκφράσεις δεν εμφανίζονται έως τους έξη με επτά μήνες ζωής ενώ η δυνατότητα των μυών του προσώπου για εκφράσεις είναι παρούσα από τη γέννηση. Μετά τους έξη μήνες παρατηρούμε εκφράσεις όπως για παράδειγμα όταν φοβούνται να μαζεύουν το στόμα, να ανοίγουν τα μάτια και να σηκώνουν τα φρύδια. Στους οκτώ με δώδεκα μήνες ζωής αρχίζουμε να παρατηρούμε αυτό που αποκαλούμε «άγχος αποχωρισμού», δηλαδή το μωρό να κλαίει έντονα όταν αποχωρίζεται από τη μητέρα του. Αυτό συνδέετε έντονα με την εξέλιξη της μνήμης όπου το παιδί πλέον συνδέει την προηγούμενη γνώση για ένα γεγονός με το παρών. Η εξέλιξη της γνώσης από τον πρώτο χρόνο και μετά συνδέεται άμεσα με τα συναισθήματα καθώς τα παιδιά θα ξεχωρίζουν και θα επεξεργάζονται πληροφορίες που τους προκαλούν διάφορα συναισθήματα, θα τείνουν να κρατούν και να θέλουν να συμμετέχουν σε καταστάσεις που τους δίνουν χαρά ικανοποίηση και ηρεμία ενώ θα ταράζονται όταν οι προσδοκίες του θα διαφέρουν από το πραγματικό αποτέλεσμα. Από τους δώδεκα έως τους είκοσι-τέσσερις μήνες τα βρέφη συνεχίζουν, πιο ενεργά πια, να εξερευνούν τον κόσμο και τα αντικείμενα με τα οποία έρχονται σε επαφή με σκοπό να καταλάβουν πως λειτουργεί το κάθε τι γύρω τους.
Μετά τα δύο χρόνια όπου αναπτύσσετε η γλώσσα, το φανταστικό παιχνίδι και η αυτο-επίγνωση είναι που τα παιδιά ξεκινούν να κατανοούν έννοιες όπως ατομικότητα, κίνητρο, τη διαφορά μεταξύ καλού και κακού και αντιλαμβάνονται την έννοια της κριτική από τους άλλους, σχετικά με τη συμπεριφορά τους.
Ο στόχος αυτού του άρθρου είναι να βοηθήσει τους νέους γονείς να κατανοήσουν καλύτερα τι συμβαίνει σε αυτό το νέο πλασματάκι που ήρθε στον κόσμο έτσι ώστε να μπορούν να διαχειριστούν καλύτερα τις καταστάσεις που τους προβληματίζουν. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η βάση για όλη τη γνώση που θα συναντήσουμε στη ζωή μας και η ικανότητα να διαχειριστούμε τις καταστάσεις που μας προκύπτουν συμβαίνει σε αυτόν τον πρώτο χρόνο ζωής όπου όλα είναι άγνωστα και καινούρια. Σαν γονείς η ευθύνη μας είναι να διασφαλίζουμε την κάλυψη την βιολογικών αναγκών του παιδιού και προσφέρουμε τις συνθήκες που θα ενισχύσουν τη γνώση τους και την κατανόηση των περιβαλλοντικών γεγονότων.