Η εφηβεία είναι μια πoπολύπλοκη και πολλές φορές δύσκολη περίοδος, όχι μόνο για τους έφηβους αλλά και για τους γονείς που νιώθουν πως χάνουν κάθε σημείο επαφής με τα παιδιά τους. Στόχος αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσει τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της εφηβείας και να προσφέρει συμβουλές στους γονείς για καλύτερη διαχείριση της σχέσης τους με τον έφηβο.
Τι αντιπροσωπεύει ο όρος «εφηβεία»
Η εφηβεία χαρακτηρίζετε ως μια μεταβατική περίοδος ανάμεσα στην παιδική και την ενήλικη ζωή η οποία περιλαμβάνει τόσο σωματικές όσο και πνευματικές αλλαγές. Σύμφωνα με το Ηλεκτρονικό Λεξικό της Kοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η «ήβη» ορίζετε ως η πρώτη νεανική ηλικία, κυρίως από την άποψη της φυσιολογίας· περίοδος που χαρακτηρίζεται από την έναρξη της ικανότητας για αναπαραγωγή και την εμφάνιση δευτερευόντων χαρακτηριστικών φύλου.
Σωματικές αλλαγές
Όσων αφορά τις σωματικές αλλαγές, οι οποίες είναι κει μετρήσιμες, το ξεκίνημα της εφηβείας σηματοδοτείτε από έκκριση ορμονών, η οποία αυξάνετε σταδιακά. Οι ορμόνες αυτές είναι η τεστοστερόνη στα αγόρια και η οιστραδιόλη στα κορίτσια, οι οποίες ευθύνονται για την ανάπτυξη των όρχεων και των ωοθηκών αντίστοιχα. Κατά την εφηβεία αναπτύσσονται οι σωματικές λειτουργίες που καθιστούν δυνατή την αναπαραγωγή.
Ψυχολογικές αλλαγές
Οι προαναφερθείσες αλλαγές συνοδεύονται από πνευματικές και ψυχικές αλλαγές οι οποίες είναι πιο δύσκολο να μετρηθούν αντικειμενικά. Οι σημαντικότερες και πιο διαδεδομένες αναπτυξιακές θεωρίες είναι του Πιαζέ (γάλλος, φιλόσοφος και φυσικός επιστήμονας γνωστός για τις μελέτες που έκανε σχετικά με παιδιά), του Φρόυντ (νευρολόγος και ο «πατέρας» της ψυχανάλυσης, επίσης ανέπτυξε μια αρκετά διαδεδομένη αναπτυξιακή θεωρία) , του Έρικσον και του Κόλμπεργκ. Παρακάτω θα αναφερθούν τα κομμάτια των αναπτυξιακών θεωριών τα οποία αναφέρονται στη «ήβη».
Πιαζέ και γνωσιακή ανάπτυξη
Η θεωρία του Πιαζέ είναι μια προσέγγιση που μελετάει τη νοητική ικανότητα. Ο Πιαζέ υποστηρίζει ότι η νοημοσύνη μας δίνει τη ικανότητα να προσαρμοστούμε στα στο περιβάλλον γύρω μας και τη δυνατότητα να επεξεργαστούμε και να αντιδράσουμε στα ερεθίσματα που δεχόμαστε. Θεωρεί ότι η ανάπτυξη του παιδιού συμβαίνει μέσω μιας διαδικασίας συνεχούς προσαρμογής του στο περιβάλλον. Ανάλογα με τα ερεθίσματα και τις καταστάσεις τα παιδιά φτιάχνουν «σχήματα» μέσα στο μυαλό τους, τα οποία αποτελούν τη νοητική απεικόνιση της γνώσης.
Όταν ένα νέο δεδομένο διαταράσσει την υπάρχουσα ισορροπία του παιδιού με το περιβάλλον, αποκαθιστά την ισορροπία είτε αλλάζοντας ότι αντιλαμβάνεται έτσι ώστε να ταιριάζει με αυτό που ήδη γνωρίζει (αφομοίωση), είτε αλλάζοντας ή συνδυάζοντας τα υπάρχοντα σχήματα ή δημιουργώντας νέα ώστε να ταιριάζουν με αυτό που αντιλήφτηκε (συμμόρφωση).
Κατά τις ηλικίες 11-15 ετών μέχρι την ενηλικίωση, αναφέρει ότι το γωνιακό επίπεδο λειτουργίας του εγκεφάλου περνάει στη φάση της αφαιρετικής σκέψης ή τη φάση τυπικών συλλογισμών. Αυτή η περίοδος σημαίνει ότι τα παιδιά αρχίζουν να αναπτύσσουν την ικανότητα να σκέφτονται και να επεξεργάζονται αφηρημένες έννοιες. Ικανότητες όπως λογική σκέψη, αφαιρετικός συλλογισμός και συστηματικός προγραμματισμός επίσης αναδύονται σε αυτό το στάδιο. Σε προηγούμενα στάδια τα παιδιά δοκίμαζαν κάτι για να κρίνουν αν είναι σωστό ή λάθος και βασίζονταν αποκλειστικά σε προηγούμενες εμπειρίες, σε αυτό το στάδιο εμφανίζεται η ικανότητα να λύνεις τα προβλήματα με λογικό και μεθοδικό τρόπο. Ξεκινούν να εξετάζουν πιθανά αποτελέσματα και συνέπειες πιθανών πράξεων και μπορούν πλέον γρήγορα να σχεδιάσουν μια οργανωμένη προσέγγιση για να λυθεί κάποιο πρόβλημα. Αυτό το είδος σκέψης είναι, επίσης, σημαντικό για μακροχρόνιο προγραμματισμό.
Η γνωσιακή εξελικτική θεωρία του Πιαζέ χρησιμοποιείτε στα σχολεία για τη δόμηση της διδασκαλίας και της διδακτικής ύλης και διδάσκεται στους παιδαγωγούς.
Κολμπεργκ και ηθική ανάπτυξη
Η θεωρία του Κόλμπεργκ είναι βασισμένη στην προηγούμενη θεωρία του Πιαζέ, με τη διαφορά ότι θεωρεί ότι η εξέλιξη συνεχίζεται και σε μεγαλύτερες ηλικίες από αυτές που μελετάει ο Πιαζέ. Ο Κόλμπεργκ υποστήριξε ότι η μάθηση δεν περιορίζεται στην παιδική ηλικία και ότι η ηθική εξέλιξη αναπτύσσετε καθ όλη τη διάρκεια της ζωής. Επίσης, καθόρισε πως βασική έννοια της ηθικής εξέλιξης είναι η έννοια της δικαιοσύνης.
Η θεωρία αυτή διατυπώνει ότι οι ηθικοί συλλογισμοί αποτελούν τη βάση της ηθικής συμπεριφοράς και ότι αποτελείτε από τρία κύρια στάδια που χωρίζονται σε δύο υποκατηγορίες. Σε κάθε επόμενο στάδιο η ικανότητα ανταπόκρισης στα ηθικά δίλλημα είναι μεγαλύτερη από τα προηγούμενα.
Κατά την εφηβεία τα παιδιά βρίσκονται στο συμβατικό στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι πλέον συλλογίζονται με συμβατικό τρόπο κρίνοντας την ηθική των πράξεων βάση των απόψεων και των προσδοκιών της κοινωνίας. Το παιδί αρχίζει να αποδέχεται και να ζει σύμφωνα με τους κοινωνικούς κανόνες. Οι υποκατηγορίες του συμβατικού σταδίου είναι:
· Το τρίτο στάδιο όπου επιτελείτε η λειτουργία της διαπροσωπικής συμφωνίας και της τάσης προς συμμόρφωση. Σε αυτό το στάδιο ο εαυτός εισάγετε στην κοινωνία πληρώντας κοινωνικούς ρόλους. Τα παιδιά λαμβάνουν ρόλους που θεωρούν σωστούς και αυτοί είτε γίνονται δεκτοί είτε αποδοκιμάζονται από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Επίσης, προσπαθούν να παρουσιάζουν μια καλή εικόνα και να ανταπεξέλθουν στις προσδοκίες των γύρω τους γνωρίζοντας ότι υπάρχει μια έμφυτη αξία για αυτή τη συμπεριφορά. Οι σχέσεις τους αρχίζουν να περιλαμβάνουν έννοιες όπως σεβασμός, ευγνωμοσύνη και σωστή συμπεριφορά.
· Το τέταρτο στάδιο όπου επιτελείτε η λειτουργία της τάσης προς υπακοή στην εξουσία και την κοινωνική τάξη. Σε αυτό το στάδιο είναι σημαντική η υπακοή στους νόμους, τους κοινωνικούς κανόνες και τα πρέπει καθώς είναι σημαντικό να διατηρήσουμε μια λειτουργική κοινωνία. Η ηθική σκέψη σε αυτό το στάδιο εξελίσσετε σε σχέση με τι τρίτο στάδιο όπου υπερίσχυε ανάγκη για ατομική επικρότηση, καθώς, τώρα για χάρη της κοινωνικής ισορροπίας πρέπει να επέλθει υπέρβαση στις προσωπικές ανάγκες. Υπάρχει πλέον μια κεντρική ιδέα ή ιδεώδη που ορίζουν το καλό και το κακό στο κοινωνικό πλαίσιο και που ο κάθε ένας ξεχωριστά θα πρέπει να τα υποστηρίζει για χάρη της κοινωνικής ευημερίας. Τα περισσότερα ενεργά μέλη της κοινωνίας παραμένουν σε αυτό το στάδιο όπου οι κοινωνικές αρχές, οι νόμοι και οι κανόνες υπαγορεύονται από κάποιον εξωτερικό παράγοντα (κράτος).
Έρικσον και Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη
Ο Έρικ Έρικσον, γερμανός ψυχαναλυτής που δίδασκε σε μεγάλα πανεπιστήμια της Αμερικής όπως το Χάρβαρντ και το Γείλ, ανέπτυξε τη δική του εξελικτική θεωρία για τον άνθρωπο. Η δική του θεωρία σε αντίθεση με του Πιαζέ και του Φρόυντ εστιάζει στην κοινωνικές εμπειρίες του ανθρώπου και πως αυτές επηρεάζουν την εξέλιξη της προσωπικής ταυτότητας καθ όλη την διάρκεια της ζωής. Τα σημαντικά στάδια της εξέλιξης κατά τον Έρισκον είναι οκτώ. Το κάθε στάδιο πραγματεύεται την κατάκτηση μιας ικανότητας σημαντικής για τη ζωή. Αν υπάρξει σωστός χειρισμός του σταδίου τότε το άτομο αποκτάει μια αίσθηση κατοχής που του δίνει μια αίσθηση αυτοεκτίμησης και εμπιστοσύνης στον εαυτό του. Αν πάλι ο χειρισμός είναι λάθος τότε αναπτύσσετε μια αίσθηση ανεπάρκειας. Σε κάθε στάδιο διατελείτε μια σύγκρουση η οποία εξυπηρετεί μια σημαντική στροφή στην εξέλιξη. Κατά τον Έρικσον αυτές οι συγκρούσεις εστιάζουν στην εξέλιξη ή μη μιας ψυχολογικής ικανότητας και η πιθανότητα προσωπικής εξέλιξης είναι όσο μεγάλη όσο και η πιθανότητα αποτυχίας.
Το στάδιο που διατελείτε κατά την εφηβεία (12-18) ονομάζετε : Ταυτότητα εναντίον Σύγχυσης Ρόλων. Τα παιδιά εξερευνούν την ανεξαρτησία τους και αναπτύσσουν την αίσθηση του εαυτού τους. Τα παιδιά που δέχονται τη σωστή ενίσχυση στην προσωπική τους αναζήτηση θα αναδυθούν από αυτό το στάδιο με μια δυνατή αίσθηση της προσωπικής τους ταυτότητας και μια αίσθηση ανεξαρτησίας και ελέγχου σε αντίθεση με τα παιδιά που δε θα έχουν την κατάλληλη υποστήριξη και θα παραμείνουν αβέβαια για τα πιστεύω τους και τα θέλω τους θα αισθάνονται ανασφάλεια και σύγχυση για τον εαυτό τους και για το μέλλον.
Φρόυντ και ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη
Ο Φρόυντ θεωρείται ο πατέρας της ψυχανάλυσης και οι θεωρίες του επηρεάζουν ακόμα και σήμερα τις ψυχοθεραπευτικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται από τους ψυχίατρους και τους ψυχολόγους κατά τη διάρκεια μιας ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας.
Η θεωρία του ονομάζεται «ψυχοσεξουαλική» και είναι μια από τις πιο γνωστές και πιο αμφιλεγόμενες αναπτυξιακές θεωρίες. Υποστηρίζει ότι η προσωπικότητα αναπτύσσετε μέσα από μια σειρά σταδίων που εκτυλίσσονται κατά την παιδική ηλικία, όπου η αναζήτηση για απόλαυση που προκαλείτε από το υποσυνείδητο εστιάζει σε διάφορες ερωτογενείς ζώνες ανάλογα με την ηλικία. Αυτή η ψυχοσεξουαλική ενέργεια θεωρείτε ως η κινητήρια δύναμη της συμπεριφοράς. Αν αυτά τα ψυχοσεξουαλικά στάδια ολοκληρωθούν με επιτυχία, το αποτέλεσμα είναι μια υγιής προσωπικότητα. Αν πάλι κάποια θέματα δεν επιλυθούν στο κατάλληλο στάδιο, μπορεί να αναπτυχθεί ένα είδος «προσκόλλησης» (η προσκόλληση είναι μια επίμονη εστίαση σε ένα προηγούμενο ψυχοσεξουαλικό στάδιο) και μέχρι να επιλυθεί, ο άνθρωπος θα παραμείνει «κολλημένος» σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο.
Κατά τη διάρκεια της εφηβείας διατελείτε το τελευταίο ψυχοσεξουαλικό στάδιο που αποκαλείτε γενετική φάση. Σε αυτό το στάδιο, το παιδί αναπτύσσει ένα δυνατό σεξουαλικό ενδιαφέρων για το αντίθετο φύλο. Σε αντίθεση με προηγούμενα στάδια όπου η εστίαση ήταν μόνο σε ατομικές ανάγκες, σε αυτό το στάδιο αναπτύσσετε ενδιαφέρων και για την ευημερία των άλλων. Αν τα προηγούμενα στάδια έχουν ολοκληρωθεί με επιτυχία, το άτομο θα πρέπει τώρα να είναι ισορροπημένο, εγκάρδιο και στοργικό. Ο στόχος αυτού του σταδίου είναι να εδραιωθεί μια ισορροπία αναμεταξύ των διαφόρων περιοχών της ζωής. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, οι εμπειρίες που έχουμε νωρίς στη ζωή παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και συνεχίζουν να επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας και μετέπειτα.
Οι εξελικτικές θεωρίες καλύπτουν κατά το μέγιστο τους τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Πιαζέ μιλάει για την εξέλιξη της νοητικής συμπεριφοράς, ο Κολμπεργκ για την εξέλιξη της ηθικής συμπεριφοράς, ο Έρικσον για την ανάπτυξη βάση των ερεθισμάτων που δεχόμαστε από την κοινωνία και ο Φρόυντ για την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη. Ο συνδυασμός αυτών των θεωριών μας δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις ψυχονοητικές διεργασίες που διατελούνται κατά την περιόδο της εφηβείας. Τα παιδιά αναπτύσσουν την αφαιρετική σκέψη και προσπαθούν πλέον μόνα τους να προγραμματίζουν τη ζωή τους και να λύνουν τα προβλήματα τους. Επιπλέον, αρχίζουν να αποκτούν αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και να λειτουργούν με βάση τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς. Με πυξίδα τις γνώσεις που έχουν μαζέψει, την ανάπτυξη της διανοητικής ικανότητες, την ανάγκη για κοινωνική αποδοχή και το αίσθημα κοινωνικής ευθύνης προσπαθούν να βρουν την προσωπική τους ταυτότητα, τα θέλω τους και τα χαρακτηριστικά τους. Η ανακάλυψη ότι έχουν έναν ιδιαίτερο προσωπικό χαρακτήρα θα δώσει στα παιδιά τη δυνατότητα να γίνουν δεκτικά και με τις προσωπικές ταυτότητες των γύρω τους και να αναπτύξουν ουσιαστικές και στοργικές σχέσεις.
Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτές η αλλαγές δε θα φτάσουν στην ολοκλήρωση τους εν ριπή οφθαλμού. Επίσης, η ολοκλήρωση προϋποθέτει πρώτων, να έχουν να έχουν μάθει τρόπους για να συνυπάρχουν και να διαχειρίζονται τα πολλά και διάφορα ερεθίσματα που δέχονται και δεύτερων να υπάρχουν ενήλικες που θα τα καθοδηγούν, θα τα προστατεύουν και θα τα υποστηρίζουν σε αυτή σημαντική για την εξέλιξη τους, περίοδο.